როგორ ცხოვრობენ სომხები ბათუმში

ბათუმში  სომხური დიასპორა ყველაზე მრავალრიცხოვანია. ამ ქალაქში დაახლოებით რვა ათასამდე სომეხი ცხოვრობს. მულტიკულტურული ქალაქის ნიშა ბათუმმა ჯერ კიდევ მე-19 საუკუნის დამდეგს მოიპოვა, როცა ბათუმის პორტმა საერთაშორისო მნიშვნელობა შეიძინა და ქალაქიც ეთნიკურად უფრო მრავალფეროვანი გახდა.

ბათუმში მცხოვრები ეთნიკური სომხები აქტიურად მონაწილეობდნენ ქალაქის ეკონომიკურ განვითარებაში და კულტურულ ცხოვრებაში. სომხურ თემს ბათუმის საკრებულოში ხმოსნებიც ჰყავდა. ცნობილი სომეხი კომერსანტი და საზოგადო მოღვაწე ალექსანდრე მანთაშევი კი, ბათუმში ნავთობგადამამუშავებელ ქარხანას ფლობდა. წლების განმავლობაში ბათუმის ერთ-ერთი ქუჩა მის სახელს ატარებდა. ამ უბანს დღემდე მანთაშევის უბანს ეძახიან.

სომხები წუხან იმის გამო, რომ საბჭოთა ხელისუფლება შეგნებულად ცდილობდა ეთნიკური იდენტობების წაშლას. რუსული პოლიტიკის შედეგია ის, რომ დღეს ბათუმელი სომხების ნაწილი რუსულად საუბრობს და არა მშობლიურ ენაზეო – ამბობენ ისინი.

კარინა კარდაშიანი ბათუმის დრამატული თეატრის გრიმიორია. მისი ბაბუაც გრიმიორი იყო. ბებია და ბაბუა ბათუმში 1924  წლამდე ცხოვრობდნენ. სწორედ ამ წელს დაიბადა კარინა კარდაშიანის მამა, შემდეგ კი ბაბუა თბილისში გადავიდა საცხოვრებლად.  „როცა კოტე მარჯანიშვილმა თეატრი გახსნა, ბაბუა, იოსებ კარდაშიანი მიიწვია გრიმიორად. ბაბუას 12 მოსწავლე ჰყავდა, რომლებიც შემდეგ სხვადასხვა თეატრში დასაქმებულან. ეს ხელობა მან მამასაც ასწავლა,“- გვიყვება ოჯახის ისტორიას კარინა.

კარინას ოჯახი თბილისში მარჯანიშვილის თეატრთან ახლოს ცხოვრობდნენ. 1952 წელს, როცა ბათუმში თეატრი გაიხსნა, იოსებ კარდაშიანს მოწვევა ბათუმიდანაც მიუვიდა:

„ბაბუამ უარი თქვა ბათუმში დაბრუნებაზე, სადაც დავიწყე, იქ დავამთავრებო – უთქვამს. ბათუმის თეატრში კი მამა წამოვიდა.

სანამ ბინას მივიღებდით, ბათუმის თეატრის შენობაში ერთი დიდი ოთახი გამოგვიყვეს საცხოვრებლად და აქ დავიბადე მე. ასე, რომ შემიძლია პირდაპირი მნიშვნელობითაც ვთქვა, რომ „თეატრი ჩემი სახლია,“- გვეუბნება კარინა კარდაშიანი.

კარინას ოჯახი თეატრში ექვსი წელი ცხოვრობდა, შემდეგ კი ნურიგელის ტბასთან ახლოს მისცეს ბინა. „მაშინ ეს ადგილი არ იყო ასეთი ლამაზი. ძველი ქოხები იდგა, ძველი ციხეც აქ იყო, ძველი ინსტიტუტის შენობა… მამას ისე არ მოეწონა ეს ადგილი, თბილისში ხომ არ დავბრუნდეთო – ამბობდა. თუმცა, საბოლოოდ მაინც ამ ქალაქში დავრჩით და მას შემდეგ ბათუმი ჩემი ქალაქი და ჩემი სახლია. როცა მატარებელი წვიმიან, ძველ ნაცრისფერ სადგურში შევიდოდა, ვამბობდი, რომ სახლში ვარ“.

კარინა ამბობს, რომ ყველაზე მეტად ამ ქალაქში მაინც ძველი უბნები უყვარს, ალბათ იმიტომ, რომ ჩემს ახალგაზრდობას მაგონებს და უფრო მეტი მოგონებები მაქვსო.

„ბათუმი ყოველთვის იყო პორტი, თეთრი გემები, რომლებსაც ველოდებოდით სანაპიროზე. მახსოვს ის დღე, როცა საკრუიზო გემი „ადმირალი ნახიმოვი“ ჩაიძირა, როგორ განვიცდიდით. მთელ ეკიპაჟს ვიცნობდით… ეს იყო ბათუმი, ზღვა და გემები. დღეს ეს ხიბლი ცოტათი მოაკლდა ქალაქს. როცა სანაპიროზე თეთრი გემი გამოჩნდება, ძველი მოგონებები ისეც  ცოცხლდება ჩემში,“ – ამბობს კარინა.

კარინა კარდაშიანი ქართულად კარგად საუბრობს. ამბობს, რომ სომხური ენა თითქმის დავიწყებული ჰქონდა, რადგან მაშინ განათლებას რუსულ სკოლაში იღებდნენ.  ქართულის სწავლაში კი, როგორც გვეუბნება, გარემო დაეხმარა – „ის დიდი ეზო,  სადაც  ბავშვები ერთად ვთამაშობდით და სულ ერთად ვიყავით. ზაფხულობით მშობლები მარნეულში, სოფელ შულავერში მგზავნიდნენ ნათესავებთან და იქ ვსწავლობდი სომხურს. სომხურ ენასთან და კულტურასთან ნაკლებად მქონდა შეხება,“ – ამბობს კარინა.

კარინა კარდაშიანი ტურიზმის სპეციალისტია და წლების განმავლობაში გიდად მუშაობდა. 90-იან წლებში, როცა ქვეყანაში რთული ეკონომიკური და სოციალური გარემო შეიქმნა, მან პროფესია შეიცვალა და თეატრში დაიწყო მუშაობა. „ტურიზმი, ფაქტობრივად, გაიყინა. მაშინ დედისგან ვისწავლე ჩვენი საოჯახო პროფესია – გრიმიორობა და მეც თეატრში წავედი. თავიდან დედას ვეხმარებოდი, მაგრამ შემდეგ დავრჩი. წლების განმავლობაში გრიმიორად  ტელევიზიაშიც ვმუშაობდი და წელს წამოვედი იქედან“.

კარინა ამბობს, რომ თეატრი მისთვის ცალკე სამყაროა. „თეატრი არის არა მოგონება, არამედ ჩემი მშობლები, რომლებიც ძალიან მიყვარდა და დღეს მაკლია“.  იგი მიიჩნევს, რომ ბათუმის ხიბლი ყოველთვის იყო მულტიკულტურა „და იმედია ასე დარჩება. დღეს შეიძლება უფრო მეტად დავხურეთ კარები და ადამიანები ნაკლებად ხედავენ ერთმანეთს, მაგრამ ეთნიკური მრავალფეროვნება, რომელიც შლიდა „უცხოს“ განცდას, ამ ქალაქში ისევ დარჩება.

მე ეთნიკურად სომეხი ვარ, ქმარი რუსი მყავს, მაგრამ მიმაჩნია, რომ ყველაზე მეტად შენს იდენტობას შენი ენა განსაზღვრავს. აუცილებელია იცოდე სახელმწიფო ენა, მაგრამ მნიშვნელოვანია შეინარჩუნო მშობლიური,“ – ამბობს კარინა.

სეირან ბაროიანი  ფოტოგრაფი და რეპორტიორია. როგორც გვეუბნება, მისი გვარი ბათუმში 1915 წლიდან ცხოვრობს.  როგორც დედის, ასევე მამის მშობლები ბათუმში ერთდროულად ჩამოვიდნენ, ისინი თურქეთიდან და ირანიდან ეთნიკური სომხების დევნას გამოექცნენ. „დედის მამაც მრავალშვილიანი იყო და მამისაც. ერთს შვიდი შვილი ჰყავდა, მეორეს – ხუთი. ჩემი მშობლებიც ბათუმში შეხვდნენ ერთმანეთს და დაქორწინდნენ.

მამაჩემის მამა არდაგანის ტბის მიმდებარედ დასახლდა. მაშინ იქ კაზაკებისთვის ყაზარმები იყო აშენებული. მაშინდელმა ხელისუფლებამ ეს ყაზარმები გაათავისუფლა და დევნილი სომხები შეასახლა. იქ, ერთ ოთახში, დასახლდა ბაბუა, 1918 წელს იქ დაიბადა მამაჩემიც.

მამაჩემის მამა ირანიდან გამოიქცა, დედის მამა კი – თურქეთიდან. ბაბუას ერთი ძმა სახლის წინ მოკლეს ირანში, ერთი კი – ბათუმში, ნურიგელის ტბაში დაიხრჩო, როცა ცხენები გადაჰყავდათ.  მხოლოდ ერთი ძმა დარჩა ირანში, დაიმალა და გადარჩა. მისი შთამომავლები დღესაც იქ ცხოვრობენ. ირანში ბაროიანების გვარის ერთი სოფელი ცხოვრობდა. მეორე ბაბუა კი მთიან სოფელ მუშში ცხოვრობდა,“ – გვეუბნება სეირან ბაროიანი.

„1933 წლამდე ბაბუაჩემი  ირანის მოქალაქე იყო, შემდეგ აიძულეს, რომ საბჭოთა კავშირის პასპორტი აეღო. ბაბუას ირანში დაბრუნება უნდოდა, მაგრამ არ გაუშვეს. უთხრეს, შვილები დატოვე და წადიო. შვილები კი არ მიატოვა, რა თქმა უნდა.

ბაბუას ჰყავდა ოთხი ძროხა, ორი ცხენი და ჰქონდა ორი დროგი, მაგრამ გააკულაკეს. ამ დროგებით პორტიდან საქონელს ეზიდებოდა. ომის წლებში, როცა შიმშილობა დაიწყო, ზღვაზე დელფინების დახოცვაც დაიწყეს. ერთადერთი საშველი მაშინ ამაში იყო. ამიტომ აღარ მოდიან დელფინები ბათუმის სანაპიროსთან ახლოს,“ – ამბობს სეირანი.

სეირან ბაროიანის ბაბუა დედის მხრიდან მურადიანი იყო. ისიც პორტში მუშაობდა, ბროკერად.

„მაშინ პორტით სუნთქავდა ბათუმი, ახლაც ზღვით სუნთქავს. ბაბუა ფიზიკურად ძალიან ძლიერი კაცი იყო, 50-ფუთიან ფქვილის ტომრებს ცალკ-ცალკე იჭერდა ხელში. მეტსახელად „კაპიტანს“ ეძახდნენ. თუმცა, ორივე ბაბუა ადრე გარდაიცვალა. მძიმე ცხოვრებამ მაინც თავისი კვალი დაატყოო,“ – გვიამბობს სეირანი.

იგი მამის ისტორიასაც იხსენებს. „მისი ცხოვრებაც საშინელი იყო. საბჭოთა კავშირმა არანაირი სიკეთე არ მოუტანა ადამიანებს. მთელი ბავშვობა შრომაში გაატარა მამამ, ოთხი კლასი ძვლივს ისწავლა, რადგან ოჯახს სჭირდებოდა მისი დახმარება, შემდეგ ჯარში გაიწვიეს, იქედან კი – ომში. კიევთან ტყვედ ჩავარდა. გამოიარა რამდენიმე კონცლაგერი და ბოლოს კუნძულ ტექსელზე მოხვდა ჰოლანდიაში.  ომის დასრულების შემდეგ მამას საბჭოთა მთავრობამ სამშობლოში დაბრუნების უფლება არ მისცა“.

სეირან ბაროიანის მამა სტალინის გარდაცვალების შემდეგ დაბრუნდა,  თუმცა ის 6 წლით გააციმბირეს. სასჯელის მოხდის შემდეგ, მას ოჯახთან ცხოვრების უფლება მაინც არ მისცეს. ის ანასეულში დასახლდა და იქედან ჩამოდიოდა ოჯახის სანახავად.

სეირან ბაროიანი ამბობს, რომ სწორედ საბჭოთა პერიოდში იშლებოდა ეროვნებებისა და ეთნოსების იდენტობა. ბავშვები რუსულ სკოლებში დადიოდნენ და მშობლიურ ენაზე ვეღარ საუბრობდნენ. დღეს ძალიან დიდია ამ რუსული კვალის გავლენა როგორც სომხებზე, ასევე ქართველებზეც.

„საბჭოთა პერიოდში დაიკარგა ბევრი კარგი წეს-ჩვეულება და დამახინჯდა კულტურა. საქორწილო რიტუალიც კი დამახინჯდა. გინახავთ სადმე პატარძალს ეზოში ჩამოაცვა საქორწინო ბეჭედი? ასეთი რამ არც ევროპაშია მიღებული და არც ჩვენთან იყო. ეს არის საბჭოთა წესების გავლენა,“ – გვეუბნება ის.

სეირანი მიიჩნევს, რომ ბათუმი კულტურული მრავალფეროვნების შენარჩუნებას ყოველთვის ახერხებდა და სწორედ ამაში იყო მისი განსაკუთრებულობა. „პატარა და კოხტა ბათუმი უფრო საინტერესო იყო ჩემთვის, თავისი დიდი ეზოებით. რა თქმა უნდა, იქაც იყო ჩხუბი და დავა. ერთი ფიცრის გამო შეიძლება ეჩხუბათ მეზობლებს, მაგრამ მეორე დღეს მაინც რიგდებოდნენ და ერთ სუფრაზე ისხდნენ. ეთნიკური თუ რელიგიური იდენტობის გამო, ერთმანეთთან გაუცხოება არასდროს გვქონია. ბუნებრივია, დღეს ქალაქი იზრდება, ვითარდება, იცვლება ურბანული ქსოვილი, მაგრამ ბათუმი თავის ბუნებას მაინც ინარჩუნებს“.

სეირან ბაროიანი ქართულად გამართულად მეტყველებს. ამბობს, რომ ის ყოველთვის ქართულ კულტურულ გარემოში ტრიალებდა, თუმცა ეთნიკური იდენტობის პრობლემა არასდროს შექმნია. „იდენტობა ძალიან ინდივიდუალური საკითხია. ზოგმა იდენტობა შეიძლება სამშობლოშიც კი დაკარგოს, ზოგმა კი სრულიად უცხო გარემოში შეინარჩუნოს. შარლ აზნაური საფრანგეთში დაიბადა, არ უცხოვრია სომხეთში, მაგრამ ყოველთვის ამბობს, რომ ეთნიკური სომეხია. აი, ეს არის იდენტობა.

იმისთვის, რომ ადამიანმა ეთნიკური იდენტობა შეინარჩუნოს, მნიშვნელოვანია არ დაივიწყოს ენა, კულტურა და რელიგია. ჩემთვის სულერთია რომელ ეკლესიაში შევალ და ავანთებ სანთელს, ქრისტიანობა ჩემთვის ყველგან ქრისტიანობაა, მაგრამ მაინც სომხურ ეკლესიაში მივდივარ, იმიტომ, რომ ეს ჩემი იდენტობის ნაწილია,“ – გვეუბნება ის.

სეირან ბაროიანის თქმით, მისმა შვილებმა გარკვეული მიზეზების გამო სომხური ნაკლებად იციან, რადგან განათლება რუსულ სკოლაში მიიღეს. მინდა, რომ მშობლიური ენა ისწავლონო – ამბობს.

სომხურ ოჯახებში შენარჩუნებულია სამზარეულო ტრადიციები. აქ ყველაზე ხშირად ტოლმა მზადდება, პოპულარული კერძია „ჰარისა“, რომელიც მოხარშული პურის მარცვლებისგან და ქათმისგან კეთდება.  ხშირად ამზადებენ სომხურ მწვადს – „ხოროვაძეს“. „კეთდება „აპური“, რომელიც მაწონზე დამზადებული კერძია.

სეირან ბაროიანი მიიჩნევს, რომ საქართველოში არმენოფობია ზოგჯერ ვლინდება, რასაც გაუნათლებლობა უწყობს ხელს. რეპორტიორი ამბობს, რომ  რის გამოც ყველაზე მეტად გული წყდება, მისი ფოტოარქივია, რომელიც 2004 წელს განადგურდა.

„1998-ში სააგენტო – აჭარის ფოტოქრონიკა შევქმენი, სადაც მილიონამდე ფოტო ინახებოდა, თუმცა „ვარდების რევოლუციის“ დროს ეს არქივი მთლიანად განადგურდა. მინდოდა არქივს სტატუსი ჰქონოდა და დარჩენილიყო ქალაქისთვის და არა ჩემთვის, მაგრამ ყველაფერი დაიკარგა,“ – ამბობს ის.

ჟანა კარაპეტიანიც ბათუმში დაიბადა. ბათუმში ცხოვრობდნენ მისი მშობლები და ბაბუა-ბებიებიც. ამბობს, რომ ის უკვე მეხუთე თაობაა. „ეთნიკურად სომეხი ვარ, მაგრამ ჩემი მიწა აქ არის. ბათუმს არავისზე და არაფერზე არ გავცვლი,“ – გვეუბნება ის.

ჟანას ცხოვრებაც თეატრს უკავშირდება. ის ბათუმის დრამატულ თეატრში მსახიობების ჩაცმაზე ზრუნავს. ამბობს, რომ თეატრში შემთხვევით მოხვდა და შემდეგ დარჩა კიდეც. „ჩემი მეგობარი გალინა, რომელიც ბერძენი ქალი იყო, 91 წელს, სამი თვით საბერძნეთში წავიდა. მთხოვა, რომ მის ნაცვლად მემუშავა. შემდეგ ისე მოხდა, რომ დავრჩი და დღემდე იქ ვმუშაობ.

წლების განმავლობაში ბათუმის ტყავის ქარხანაში ვმუშაობდი. ჩემ ირგვლივ ყველა რუსულად საუბრობდა.  სომხური სკოლა მაქვს დამთავრებული, მაგრამ გარემო რუსულენოვანი გვქონდა. ამის გამოა, რომ სომხების დიდი ნაწილი რუსულად უფრო საუბრობს,“ – ამბობს ჟანა.

ჟანას ოჯახი ბათუმში 1900 წელს გადმოვიდა საცხოვრებლად, მას შემდეგ რაც ბათუმში სომხური ეკლესია  აიგო. „ჩვენი ოჯახი გოგებაშვილზე, პორტის სახლს რომ ეძახიან, იქ დასახლდა. ბაბუა, ჯაზონ კარაპეტიანი, პორტში ცვლის უფროსად მუშაობდა. ჟანას მამა კაპიტანი იყო, დედა კი – ექიმი.

ბაბუამ ჩვენს სახლში ერთი ოზურგეთელი ოჯახი შეიკედლა. მათ ორი ქალიშვილი ჰყავდათ. ერთ-ერთს ჟენია ერქვა. რადგან ჩვენს ოჯახში ქალიშვილი არ ჰყავდათ, იმ გოგონებს, როგორც დებს, ისე იღებდნენ ბაბუას შვილები,“ – გვიყვება ჟანა.

ჟანა ამბობს, რომ ბათუმი მის მეხსიერებაში ყოველთვის არსებობს, როგორც ვარდებისა და თეთრი გემების ქალაქი. „მახსოვს ის ბათუმი, როცა ვარდების სუნი პორტამდე აღწევდა. მამაჩემი მეუბნებოდა, როცა გემი ნაპირს უახლოვდება, იქაც კი ვგრძნობ ვარდების სუნს, რომელიც ქარს  ნაპირიდან მოაქვსო. ახლა ის ბულვარი აღარ არის. პორტში 33 გემი იდგა და ვერ წარმომედგინა ბათუმი გემების გარეშე. როცა მამას უთხრეს – „კაპიტანო კარაპეტიანო, შენი გემი გაიყიდა“, მან ინსულტი მიიღო.  ბათუმის სანაპირომ თითქოს რაღაც დაკარგა, მაგრამ ის მაინც ჩემი სახლია,“ – ამბობს ჟანა.

2009  წელს ბათუმის სომხურ სამოქციქულო ეკლესიაში ახალი მოძღვარი არარატ გუმბალიანი მოვიდა. ის ოჯახთან ერთად სომხეთიდან წამოვიდა და მას შემდეგ ბათუმში ცხოვრობს. სასულიერო პირის მეუღლე, სონა ოვანესიანი სომხური კულტურის ცენტრისა და საკვირაო სკოლის ხელმძღვანელია, რომელიც ბათუმში 2015 წელს გაიხსნა. სონა ამბობს, რომ ბათუმი პირველი დღიდანვე შეიყვარეს, რადგან სტუმართმოყვარე ქალაქია.

„პირველივე დღიდან თვალშისაცემი იყო ის, რომ ეთნიკური სომხები მშობლიურ ენაზე არ გვესაუბრებოდნენ. მიმაჩნია, რომ ადამიანი სადაც არ უნდა ცხოვრობდეს, დედა ენა უნდა იცოდეს და შეინარჩუნოს. სწორედ ეს გახდა მიზეზი საკვირაო სკოლის და კულტურის ცენტრის დაარსების,“ – გვეუბნება ის.

ცენტრის დაარსებამდე ეთნიკური სომხები მშობლიურ ენას ეკლესიაში სწავლობდნენ, ახლა კი ცენტრში დადიან. გაკვეთილები ბავშვებსაც უტარდებათ და ზრდასრულებსაც, ვისაც სურვილი აქვს.

სონა ავანესიანის თქმით, სომხური კულტურის ცენტრი ბათუმში სომხური ეკლესიის ეპისკოპოსის ვაზგენ მირზახანიანის ინიციატივით დაარსდა. კულტურის ცენტრში 250 მოსწავლე დადის და ისისნი სომხურ ენასთან ერთად ხელოვნებასაც სწავლობენ.

„მუსიკას ვასწავლით, ეროვნულ ცეკვებს, ლიტერატურას. იმართება კინოჩვენებები, მოქმედებს თეატრალური ჯგუფებიც. გვინდა, რომ ბათუმში სომხური თეატრიც განვავითაროთ,“- გვეუბნება სონა ივანესიანი.

სონა ოვანესიანის თქმით, სომხური კულტურის ცენტრი ყოველწლიურად ბავშვებს  ერევანში, სომხურ ოჯახებში აგზავნის, რომ ახალგაზრდა თაობამ თავიანთი ეროვნული კულტურა უკეთ გაიცნოს.

სომხური კულტურის ცენტრში მასწავლებლად მუშაობს დიანა აკოპიანი. მან ქართული უნივერსიტეტი დაამთავრა, ამიტომ ქართულ ენას კარგად ფლობს. კარგად იცის მშობლიური ენაც. დიანას ოჯახი ბათუმში დიდი ხანია ცხოვრობს, ამბობს, რომ ამ ქალაქში ბევრი ნაცნობი ჰყავს და თავს კარგად გრძნობს.

„შენარჩუნებული გვაქვს სომხური სამზარეულო, რელიგიური ტრადიციები. მე ორი შვილი მყავს და ისინიც კარგად საუბრობენ როგორც მშობლიურ, ასევე ქართულ ენაზე. ჩვენს ეროვნულ იდენტობას ამ ქალაქში საფრთხე არ ექმნება,“ – ამბობს დიანა.

მასალა მომზადებულია პროექტის – „ეროვნული ინტეგრაციის გაძლიერება აჭარაში“ ფარგლებში. პროექტს ახორციელებს „თავისუფალ ჟურნალისტთა სახლი“. პროექტი დაფინანსებულია ფონდის „ღია საზოგადოება – საქართველოს“ მიერ.
სტატიაში გამოთქმული შეხედულებები და მოსაზრებები არ არის აუცილებელი გამოხატავდეს დონორი ორგანიზაციის შეხედულებებს.